Biathlam Cauk Relnak Bawmtu

Biak Țha Hnem

Caṭial Phundang a si

Bible chung um cauk lak ah Biathlam cu an ca ṭial ning le a ca umkal ning phundang ngaingai a si. Hi cauk cu prophecy (langhnak hmuhmi cauk) a si ti fiang te in a chung ah aa ṭial (1:3;22:7,18-19). Bia hal awk a um kho mi cu zei ruang ah dah Johan nih mah bantuk biafang le hmanthlak hi a caṭial ah a hman hna hnga ti hi a si. Lehnak ding cu kum zabu 1 hrawng lio ah hin mah bantuk hmanthlak phun, hmelchunhnak phun he biachim le caṭial hi an rak hman ngaingai mi a rak si ti fiang tein kan hmuh khawh mi a si.

Cun Biakam Hlun ah a rak ummi langhnak cauk Ezekiel, Daniel tibantuk pawl hi hmanthlak bantuk in rak ṭial diam cang mi an si i, Johan hi Bible ṭialtu lak ah a pakhatnak hi bantuk a thlam in ca ṭialtu a si lo. Amah bantuk caṭial dang tampi a rak um cia cang ti fiang tein hmuh khawh a si.

Cun a chim mi, a caṭial phun ah hin hmailei kong, a tling te ding kong a ṭial mi a si kan ti ahcun cu a tling te ding thil an hmuh khawh chung nakhnga, an mitthlam ah cuang kho colh ding i caṭial phun in a ṭial tik ah ca reltu fawi te in an lung a fiang ti zong in ti khawh a si fawn. Tahchunhnak ah “thil ṭhalo” ti ah cun a chim mi a puan ngai nain, “hlawhlang nu, mithiang mi hna thisen a dawp mi” hun ti tik ah ṭih a nunnak, a thurhnawm tuk mi a sinak a fianter chinchin.

Cun Khrihfabu pasarih sin cakuat kan zoh tik ah hlanlio Rome chan lio i Asia peng tiah rak kawh mi chung an si, tuchan (Turkey) ram chung an si. Hi Asia peng Khrihfabu 7 Johan nih ca a rak kuat mi hna ah hin cheukhat Khrihfabu ah cun “hremnak” an rak iin cuahmah lio a rak si fawn (2:10,13). William Ramsey nih 1904 ah a rak ṭial mi a cauk ah cun hi caan lio hrawng hi Rome siangpahrang Flavian hremnak lio a rak si a ti. Cu lio cu Domitian (AD 81-96) nih Khrihfa mi hna hremnak a rak tuah hna lio caan hrawng a si lai ti zong ah an ruah. Biathlam cauk cu zumtu hna harsatnak an ton lio ah a hleice in ram uktu hna nih ramuktu siangpahrang bia ding in zumtu hna hranhram in an fial hna lio ah sertu le zeizongte ti kho dih tu Pathian cung ah zumh fehnak an ngeih khawh nak hnga, thih tiang Pathian ca i salṭha an si khawh nak hnga thazang peknak cauk a si tiah hrilhfiah ṭialtu hna tam deuh nih an kan chimh.

Zei tik ah dah a ṭial?

Biathlam cauk ṭial caan kong ah ruahnak phun li a um.

Pakhatnak cu J. A. T. Robinson nih a ṭial mi ning ah, Biathlam cauk hi Domitian chan ah hremnak a tuar mi Khrihfa hna thazang peknak ca i ṭial mi si lo in cu hlan pi Nero chan lio i a rak um mi hremnak (AD 68 in 70) hrawnghrang ah Nero hremnak a dih bak in Johan nih hremnak a tuar mi mipi hna thazang peknak ca i a ṭial mi a si tiah a chim. Asinain Robinson zumhning hi mi tampi nih an pom khawh mi a si lo. An dirpi lo.

Pahnihnak ruahnak cu Domitian nih Khrihfa mi hna hremnak faak a pek hna lio caan (AD 81-96) ah ṭial mi a si lai an ti. Mah lio ah hin fahnak, hremnak, tlaihkhihnak, thahnak faak tuk an rak tuar ruang ah a chung cabia zong hi hremnak le thihnak faak tuk a tuar mi hna thazang peknak ah hleikhun in ṭial mi a si ko tiah an zumh. Hi a pahnihnak zumhnak, biatak te i a dirpi tu cu Elisabeth Schussler Fiorenza a si..

Ruahnak pathumnak cu Adela Yarbro Collins cauk chung ah aa ṭial mi a si. Anih a zumhning ah cun a caan hi AD 90 kuakap a si tiah a ti. Nain a chimning aa dannak belte cu hi lio ah hin Khrihfa mi hremnak hi a rak karh tuk rih lo. Johan nih hremnak faak a chuah te tik ah thinlung le ruahnak lei in Khrihfa mi hna nih timhtuahnak an ngeih cia khawh nak hnga hi cauk hi a rak ṭial mi a si a ti. Hremnak a taktak a um ruang ah, ti si lo in um sual te seh law Khrihfa mi hna zumhnak fek in an dir i Pathian ca ah zumhtlak te i an nun khawh nak hnga ṭial mi a si.

Palinak ruahnak cu Leonard L.Thompson cauk chung in laak mi a si. Anih zong nih Collins bantuk in hremnak taktak a rak um i, cu hremnak a tuar mi Khirhfabu hna hnemhnak ah ṭial mi a si ti cu a pom ve lo. Cun Collins he an hun i dan ngai rih nak cu hremnak va um te sual sehlaw intuar khawh nak an ngeih nakhnga timhtuahnak ca ah, ti mi zong anih nih cun a pom lo. Johan nih a thim mi langhnak caṭial phun lak i hremnak kong ṭial ning, caṭial daan tu a si deuh. Cucaah hlanlio an vawlei, uknak le pawngkam chung in a chuak mi Khrihfa hremnak kong he hi cauk hi pehtlaihter ding a si hnga lo, a ti.

A cunglei i ruahnak pali, aa lo lo ngai mi hna fonh in David E. Aune nih cun Biathlam cauk hi AD 60 hnu deuhvak ah ṭial mi cu a si ko. Nain Biathlam 1:1-6;12b-3:22, le 22:6-21 belte hi a hnu deuh ah Domitian hremnak silole Trajan hremnak tang i Khrihfa mi hna hremnak an intuar lio ah rak bet chih mi si dawh bik a si a ti. Nain hi pomning a tha a der ngai ve nak cu angan 1-3 chung i aa ṭial mi, tinh mi bia hna hi 4-22 ah a um dih mi le sining khat in ṭial mi a si hi an si.

A cunglei i an langhter mi ruahnak phun li kan zoh tik ah caṭialtu pa nih a ṭial mi a ca zoh chom in hei ruahdamh chom mi lawngte an si. Caṭialtu an zapi nih aa pehtlai ko tiah an ruah dih mi cu Biathlam cauk ca ṭial ningcang an zoh tik ah Rome cozah nih Khrihfa mi hna a rak hrem hna lio ah a cang mi thil a si ko ti cu a fiang. A hohmanh nih cu tik set tiah fiang in an kan chim kho lo nain a fiang ko mi cu, hremnak a rak um ruang ah, silole hremnak a um hnik ruang ah Khrihfa mi hna cu Pathian ca ah ralring te le fek te i nun a herh zia le thih tiang sertu Pathian hlaw lo te in a ca i thih ngamh a herh zia ralṭhatnak petu, thazang petu cauk a si ti usi law kan i fun kho bik rua hnga.

Khrihfabu Pasarih le Biathlam Cauk

Biathlam cauk chung i Khrihfabu 7 sin biacah zoh tik ah Khrihfabu 5 cu harsatnak faak ngaingai a tong mi an si, ti a lang. Harsatnak an ton bik nak a ruang cu Jesuh Khrih cung ah zumhtlak te i nung lo ding in cawnpiaknak hmaan lo nih a rak tuaitam tuk hna. Cu cawnpiaknak hmaan lo cu Khrihfabu ca ah harsatnak a chuahpitu an si. Hremnak kong cu Khrihfabu pahnih kong lawnglawng ah aa ṭial. Cu ruang ah fiang te i kan hmuh khawh mi cu Biathlam chung i thil a cang mi kong hi anmah chan lio uktu hna le zumtu Khrihfa bu hna karlak thil a cang mi ruang i ṭial mi si lo in Pathian sining an pomning, an zumhning ah a hmaan mi an i tlaih i ningcang te i an nun khawh nak hnga rak ṭial mi, zumtu hna thazang peknak ca i rak hman mi hmanthlak le biafang an si deuh, ti hi fiang te in hmuh khawh a si. Johan nih a hlei in aa tinh deuh mi cu taksa hremnak pe kho tu Rome uktu bawi hna, ramhruaitu hna si lo in Khrihfabu ah zumhnak hmaan lo a chuahpitu, Bible hrambunh cawnpiaktu si lo in, Bible cherhchan lo i zumhnak pial cawnpiaknak an si deuh. Barclay Newman nih cun Irenaeus nih AD 200 lio hrawng i Biathlam cauk kong a rak ṭial mi cauk cherhchan in Johan nih a doh mi hna cawnpiaknak hmaan lo pawl hi Gnostic pawl an si ko lai tiah a zumh.

Cun Bible chung ca a si lo mi lenglei caṭial tampi ah apocalyptic literature ti mi (on hau caṭial phun), phundang cun a chin chinh mi caṭial pawl hi AD 200 hrawng ah linsa ngai in a rak laar ti a si. Biathlam 1:1 chung ah, “Hi cauk hi Jesuh Khrih nih a phua nmi thil kong a si. Cu a phuan mi cu a um zau ding mi thil, Pathian nih a sal hna hmuhsak awk i a pek mi a si. Cu thil hna cu Khrih nih a sal Johan a hngalhter i cu hnaglhtertu ah cun vancungmi a thlah,” tiah aa ṭial. Cucaah AD 200 hrawng i ca an rak ṭial tawn ning he tampi i lawhnak a ngei tiah Bible thiamsang pawl nih cun an ti. Tahchunhnak ah hmelchunhnak (symbols) le langhnak hmuhnak (visions) pawl hmang in tampi caṭial mi a rak um. Cun vancungmi i langh tibantuk le a thiang mi Pathian dantatnak tibantuk hna le thil pahnih a kalṭi mi (dualism) tibantuk pawl tampi zong mah bantuk caṭial phun ah cun hmuh khawh a rak si.

Swete nih cun hi Biathlam cauk hi a sining zoh ahcun cakuat bantuk i ṭial mi si lo in langhnak kong ṭial mi cakuat phun a si deuh a ti. Nain caṭialtu nih aa tinh taktak mi le a caṭial ning muisam cu Pastor pakhat nih a dawt mi Khrihfabu pakhat sin ah siaherhnak nganpi he ralthatnak peknak le thazang peknak ah a ṭial mi pastor cakuat sining he aa naih bik mi caṭial a si a ti.

A tawinak in Biathlam cauk nih aa tinh mi cu zumhnak hmaanlo mi lak in zumtu hna nih zumhnak hmaan an ngeih khawh nak hnga ralrin pek le ṭhawnter a si. Cun Asia ram Khirhfabu hna an sungh zawtlaknak hngalhter le Jesuh Khirh zultu sinak nih aa tinh mi le siter a kan duh mi kong si seh, Khrihfa mi hna cu hremnak le buaibainak tampi tong ko hna hmanh seh law Jesuh Khrih hrimhrim nih cu harnak cu a rak zulh cia mi lam, lam har a si ti in Jesuh Khrih nun zoh chih in ralṭha te in Khrih ca i nun ding thazang a pek hna nak a si. Cun khatlei ah thil ṭha lo a tuahtu hna, Pathian a dotu hna, Khuachia, miṭhalo hna lam hi a tluang mi le a nuam, a ṭha mi a lo ko nain a hmun zungzal lai lo, a dong zau lai ti mi kong le tufano nih teinak a hmuh te lai ning amah tufano a zul mi vialte hna nih teinak an hmuh te lai i cu cu zungzal ca a si lai, ti i thazang peknak ca a si tiah kan chim ahcun kan palh lai lo dah.

Caṭialtu ho dah a si?

Hlanlio zumhnak i pale hna tiah rak ti mi hna; Justin Martyr-165 AD, Irenaeus-200 AD, Alexandria khuami Clement- 220 AD, Hippolytus-236 AD, Origen-254 AD tehna nih cun Jesuh Khirh a rak zultu, Zebedee fapa, Johan a si tiah an ruah. (John, I John, II John, III John) a zapi te in a ṭial chih tiah an zumh.

Zultu Johan a si lo tiah a ruat mi hna zong tampi an um ve. Cu hna nih an ruah ning cu a tanglei bantuk in a si;

Johan thawngṭha le Johan cakuat pathum an sining le Biathlam cauk ca ṭialning cu tampi an i dang. A Greek, a ṭialning le a style ah tampi dannak an hmuh ruang ah mi pakhat ṭial mi a si kho lai lo tiah an ruah.  Dionysius nih Johan thawngṭha, I, II, le III Johhan, le Biathlam an i lawhlonak a ruang pali in a chim mi hi zoh tlak a si.

  1. Johan Thawngṭha le Johan cakuat pathum hna nih cun ca ṭialtu ho a si an chim lo nain Biathlam caṭialtu nih cun a chim.

  2. Johan Thawngṭha le Johan cakuat pathum cu an caṭial ning an i lo ngai, nain Biathlam cu phundang pi a si.

  3. Biathlam cauk ah Johan thawngṭha le Johan cakuat pathum aa cherhchannak pakhat hmanh a um lo i mah cauk pali zong nih Biathlam an i cherhchannak pakhat hmanh a um ve lo. Chim duh mi cu mi pakhat nih a ṭial mi si seh law pehtlaihnak zeimaw zat an ngeih awk a si hnga.

  4. Biathlam nih a hmanmi Greek cabia le Johan thawngtha le Johan cakuat chung in cakuat pakhatnak i caṭialtu hman mi Greek an i dang ngaingai.

Micheu nih cun Jesuh Khrih zultu Johan a si ko tiah an chim ve. An dirpi ning cu Biathlam cauk chung kan zoh tik ah caṭialtu nih:

  • Pakhatnak ah a min cu Johan ka si tiah fiang te in a ṭial (1:4,9;22:8). Nain John ti mi min a ngeitu an tam tuk tik ah a ho set dah a si, ti a fiang lo. Tipil petu Johan, John Mark, Khrihfa upa John (Lamkaltu 4:6) ti in i dang liangluang in Johan min ngei tampi an um.

  • Pahnihnak ah zultu Johan a sinak a ṭial lo. Prophet ka si, ti tu in aa chim (1:3;22:6-10,18-19), Pathian bia a phuan ruang ah Patmos tikulh ah an chiah mi a si (1:9) ti tiang kan hngalh khawh.

  • Pathumnak ah Biakam Hlun le Targums (Aramic holh in Hebrew Bible an rak leh mi) tam nawn te aa cherhchan mi zoh tik ah Palestine i a um mi Judah miphun a si lai tiah ruah khawh a si.

  • Palinak ah a caṭial ning phun cu “apocalypse” a chin chinh phun in a ṭial (1-5,1). Cu cu Palestine hrawng minung lawng nih an hman rak tawn mi caṭial ning phun a si.

Cucaah a ho set dah caṭialtu a si ti fian khawh ding hi a har hringhran. Kamkhat lei ah a biafang le a grammar style pawl zoh tik ah John Thawngṭha le John cakuat he tam tuk in aa dang. Cun khat lei kam ah hmanthlak a hman ning, hmelchunhnak a hman mi tehna le a cathluan kal ning zoh ṭhan tik ah thawngṭha John le John cakuat pathum he sining aa khat in hmuh khawh an si fawn. Cucaah Hebrew cakuat a ṭialtu kong ah Origen nih a rak chim bang in “Biathlam cauk ṭialtu taktak cu Pathian lawng nih a hngalh,” lai tiah chim ve usi law palh a tlawm bik men lai.

Biathlam Cauk hmuitinh

A cauk zoh tik ah prophet chim mi bia bantuk a si, nain a chung i a hmuitinh, a muru hmuh khawh mi cu pastor cakuat bantuk a si. Prophet a si ruang ah John nih a hmaan lo mi zumhnak kal taak in a hmaan mi zumhnak ngeih ding, thleidan thiam ding a duhpiak hna. A hleice in Asia ram um Khrihfabu pawl cu, cu kong thleidang thiam hna seh, ti a duh hna. Cun Jesuh Khrih zultu taktak dirhmun, sinak hi harnak ton he aa ṭhen kho lo mi a si ti le, Jesuh Khrih hrimhrim nih thihnak le harsatnak tampi a tuar hnu lawng ah khuachia vangtam rianṭuannak a teinak cu zumtu hna, Khrih zultu hna kan lam a si ve awk a si timi zong hi a ca reltu hna theihter a duh mi hna a si. Cun biapi ngai in a chimh mi hna cu, “A dihdongh tiang zumhtlak te in Jesuh hnu a zul mi cu Pathian teinak aa hrawm ve ding an si,” ti hi thazang a pek mi hna a si.

Zumhnak lei i buainak chuahpitu ah Biathlam cauk hi Khrihfa hruaitu tampi nih an hman tawn

Biathlam chung ah a chimmi kum le hmelchunhnak kong ah, minung tuak ning in tuak,  Tahchunhnak ah – Kum thong uknak – vawlei ah cu tik kum in a um lai tibantuk in a Bible bia  thlir i chim Biathlam-20; Teirul cham duhnak ngeih (6:10), Langhnak le hmuhnak tam tuk caṭialtu nih a hman ruang ah cu hna pawl cu luan tuk in Pathian bia a zik le Pathian phuannak parpahlik ah ruah le chiah i Bible cauk dang an sinak an man ṭhumh.

Cucaah Beasket-Murray nih a ṭial mi te hi i cinken ah a ṭha bik ko lai dah. A chimmi cu, “Biathlam cauk hi Biakam Thar cauk dangdang he Pathian kong, Jesuh Khrih kong pom ning aa lawh lo ko zong ah, cu zawn cu biapi ah chia lo in Biakam Thar cauk chung ah caṭial ning phundang te in Pathian kong aa ṭialnak, le Biakam Thar a tlam a tlintertu a si ti tu in kan pom a herh. Cu nih cun kan zumhnak a damter lai,” a ti.

Biathlam Cauk  Hrilhfiah Ning

Hmailei kong bak a chim, ti i pom ning (Futuristic View)

Hi zumh ning ah cun Biathlam cauk cu a luan cia kong le nihin zumtu ca si lem lo in hmailei kong lawngte a kan chimtu a si, ti a si. Tahchunhnak ah, Biathlam 1-3 karlak kong hi Jesuh Khirh a voi hnihnak a rat lai nak kong a chim duh mi a si, zeidang kong a si lo, an ti. Cun Biathlam 13 le 17 i Sahrang kong chimmi hi hmailei ah a chuak te ding Khrih dotu (Anti-Christ) kong a chim tiah an ti. Hi Khrih dotu  cu  vawlei dongh lai ah a chuak te ding a si i Khrih nih a rat ṭhan te tik i a tei te ding a si. Mah dih cun kum thong uknak cu aa peh te lai, tiah an zumh.

Tuanbia kong bak a chim, ti i pom ning (Historicists View)

Hi kong a chuahpitu cu Joachim of Floris (1202) a si. “Thawhṭhan zan ah Pathian sin in langhnak ka hmu i hmailei thil a cang te ding kong ah Pathian nih a uknak ding kong a ka chimh,” a ti. Hi Biathlam cauk ning te i thil a tlin khawh nak hnga ni 1260 a rau lai tiah an ka ti, tiah langhnak a hmuh mi ah cun a rak chim.

Annih pawl kalpi ning ah cun Pathian ral, Khrih dotu cu Babylon le Rome, cun Pope nawlngeihnak hi a chim duh mi a si lai tiah an hrilhfialh.

A Tling Cang ti i ruahnak (Preterists' View)

Hi ruahnak nih hin cun Biathlam cauk i ṭial mi thil hi caṭialtu i a chan chung ah a rak cang diam cang mi kong ṭialnak cauk a si, an ti. Babylon lianhngannak a dongh kha a chim duh mi a si, an ti. Micheu nih AD 70 i Jerusalem a rawh kong a chim duh mi a si ko lai tiah an zumh. Sahrang pahnih (Biathlam13) kong ah Rome cozah uknak le Rome siangpahrang nih siangpahrang bia ding i nawl a chuahnak kong a chim duh bik mi a si lai tiah an zumh. Sahrang le Babylon tiah a chim tik poh ah a sawh duh mi cu Rome a si, ti zong in an fianter.

Hmelchunhnak le Mitthlam cuanternak  (Idealists/Symbolical View)

Hi ruahnak nih cun hmelchunhnak pakhatkhat chimmi poh hi hmailei i a cang te ding le a ra te ding kong phun in hrilhfiah colh awk an si lo, an ti. Vawleicung pi huap in, cu tik ah cu cu a si te lai, cu tik ah cu cu a cang te lai, tibantuk i a ra lai ding mi, hmailei Khrihfabu kong chimchungnak lawng a si ti i kan ruah mi cu aa palh.

Cu tik, kha tik ah a cang te ding mi thil chimchungnak ah Biathlam cauk hi ruat lo in hi cauk nih a kan cawnpiak duh deuh mi cu zei tik caan poh ah a ding mi Pathian le a ding lo mi Sehtan cu an kal ṭi kho bal lo, an duhnak zong aa khat bal lo. A ding mi Pathian le a ding lo mi Sehtan dohnak hi minung tuanbia ah a rak um diam cang i a tu zong ah a um peng ko i hmailei zong i a um zungzal ding a si zia hmelchunhnak a si. Nain a donghnak bik i  teitu ding cu Pathian a si zungzal ko, ti hi a kan cawnpiak duh mi cu a si.

Donghnak

Alan F. Johnson dirhmun hi Biathlam kan rel tik ah Cinken tlak a si.

Biathlam kan rel tik ah kal taak awk ṭha lo le biapi ngai mi cu, kum zabu 1 lio i Greek nunphung le Rome nih an rak pen mi Judah ram an vawlei kong hi a si. Cu an vawlei ah uknak, biaknak lei in zei dah a rak cang, ti hi kan zoh chih peng a herh mi. Rome nih pennak a laak i, cozah lei in hremnak an rak pek hna nak, cun siangpahrang cu pathian a si, ti i hranhram i biakternak a rak um kong tehna zoh chih hrimhrim a herh. A tling cang timi (Preterist) ruahnak hi hruaining dik lo deuh a si i, khatlei ah hmailei ca lawng bak ah a si timi (futurists) pawl hmuh ning zong hi a hmaan lo mi a si.

John nih a ṭial mi ca ah hin donghnak biaceihnak kong, pumsa in Khrih a rak kir ṭhan nak kong, hmailei ah pumsa hrimhrim in zumtu thawhṭhannak a um te lai nak ding kong zong aa tel chih dih. Chim duh mi cu vawlei tuanbia menmen a si lo, ti hi a si.

Thazaang kan laak awk a si mi cu, zei bantuk caan zong ah Biathlam cauk nih cun Khrihfabu cu hremnak a iin caan ah thazaang a pek i, Sehtan nih faak tuk in tukforh hremnak a pek tik ah Sehtan lei i a ṭang mi si lo ding in thazaang peknak le ralrin peknak bia a chim chih zungzal. Minung nih kum khat kum hnih, ti i kan rel mi kum chung i a cang te ding tuanbia menmen le ton te ding mi rak chim chung nak menmen si lo in Khrih le a ral (Sehtan) i dohnak a um zungzal mi le cu chung cun Khrih nih teinak taktak a hmuh te ding kong aa ṭialnak cauk a si, ti tu in kan hmuh deuh awk a si. Cun Paul nih a ṭial mi bia (ca) a tlintertu zong a si. (Ephe 6:12- Zeicahtiah kan dohmi hna cu minung kha si lo in, vancung khua i a ummi thlarau sual ṭhawnnak hna le uktu hna le nawl ngeitu hna le hi a muimi chan lianhngannak hna hi an si.)

Pathian nih a bia thluachuahnak kan pek piak ko seh !

Cherhchan Cauk

Boring, M. Eugene. Interpretation Revelation: A Bible Commentary for Teaching and Preaching.

2011.

Collins, Adela Yarbro.  Crisis and Catharsis: The Power of the Apocalypse, 1984.

Fiorenza, Elisabeth Schussler. The Book of Revelation- Justice and Judgment. 1985.

Hrang Zel.  A Dammi Khirhfabu le Thlaraunun. 2021.

Robinson, J. A. T. Redating the New Testament. 1976.

Ladd. George Eldon, A Commentary on the Revelation of John. 1972.

Thompson, Leonard L. The Book of Revelation: Apocalypse and Empire. 1990.