ROM KHUAMI SIN I PAUL CAKUAT (INTRODUCTION)

Lal Cung Awi

Biahmaiṭhi:

America ram um Red Indians pawl sin ah mission rian a ṭuannak in England ram ah a kirmi John Wesley cu  lungdong ngai in a rak um. Zan khat cu, pumhnak ah mi pakhat nih Martin Luther ṭialmi Rom Cakuat fianternak a chimmi a theihnak in khamhfiannak a ngei. May 24, 1738 zan ah a si. “Zan suimilam 8:45 PM hrawng ah phundang te in ka lungthin a hung lum. Khamhnak ca ah Khrih lawnglawng ka zumh ka hun hngalh; cu nihcun Amah nih ka sualnak vialte a ka laakpiak i keimah hmanh sualnak le thihnak phung chung in a ka khamh, ti hngalhnak a hun ka pek,” tiah cu zan i a hmuhtonnak cu a dairy ah a ṭial. Cu hlan kum 200 hrawng zong ah Martin Luther cu Rom Cakuat (ahlei in Rom 1:16-17 le 3:28) a relnak nih a zumhnak le khuaruahnak vialte a rak thlen. Cubantuk in, nihin ni tiang Rom Cakuat relnak thawng in lung aa thlengmi le khamhfiannak a ngeimi tampi an um.

ICBC nih 2025 kum cu Biakam Thar rel kum, kan ti i (reading plan ning tein) innchungkhar tampi cu kan rel cuahmah. Atu hi Rom Cakuat rel caan kan hun phan. Cucaah, biahmaiṭhi tlawmpal kan hun ṭialnak cu a si. Cucaah, rian limnak men ah rel sawhsawh siloin, a cung i langhter bang in, Pathian nih hi a bia relnak thawng in ka ca ah zeidah a ka timhpiak mi a um, ti ruat bu te in thlacamnak he rel cio ding ah kan in sawm hna.

Rom Cakuat kong ah hmuhning cheukhat:

  • Martin Luther: “Rom Cakuat hi Biakam Thar chung ah a biapibik a si. A thianghlimbik Thawngtha a si. Khrihfa mi caah cun nitin kan thlarau rawl bantuk in a biafang dihlak in i cinken dih leeng ah kan nun a kan uktu ah serh ding a si.”

  • John Calvin: “Mi pakhat khat nih hi Cakuat hi a hun hngalhfian ahcun Baibal chung i aa thupmi rothil vialte chung i luhnak innka tawh a ngeih khi a si.”

  • Warren W. Wiersbe: “Rom Cakuat hi naa fian ahcun Baibal chung i cauk dang vialte zong i fian khawhnak tawh na ngeih khi a si. Culeng ah, Khrihfa nun teinak ca i biathup na ngeih zong a si fawn.”

  • Krister Stendahl: “Rom Cakuat hi Lutheran pawl nihcun phung zulhnak siloin zumhnak lawnglawng in thiamcoter kan sinak kong cawnpiaknak lawng ah an hman. Calvinists pawl nihcun khaukhih kong (doctrine of predestination) cawnpiaknak caah an i cherhchan cem. Catholic pawl nih Rom dal hnihnak khi kokek phunglam (doctrine of natural law) cawnpiaknak thabik ah an hman ve. Augustine nih Rom dal nganak khi kokek sualnak (doctrine of original sin) cawnpiaknak caah a sullam a rak i leh sual.”

  • N.T. Wright: “Rom Cakuat hi Systematic Theology a si lo i Paul chanchung rianṭuannak vialte a tlangkawmnak zong a si lo. Paul kutneh lak ah a ṭhabik cem tu a si.”

 Cakuat ṭialnak hmun, caan, le tinhmi:

AD 40 hrawng ah Rom Siangpahrang Claudius nih Judah mi vialte cu Rom khua chung in a rak  thawl hna. Thawngṭha phuannak he aa pehtlaimi ruang ah a si lai tiah an ruah. AD 54 ahClaudius cu a thi i Nero nih a hun chan. Cu Nero Siangpahrang chan thawk cun Rom khua chung i Judahmi hna dawinak phung cu an hnon i Judah mi cu Rom ah an kir ṭhan. Cu lio caan hrawng (AD 55-61) ah hin Paul nih Korin khua in hi “Rom Cakuat” cu a kuatmi hna a si.

Paul nih hi cakuat a ṭial hnawhchan cu Rom 1:10-15 l le 15:23-25 chung ah a langhter. Hi cakuat ṭial lio ahhin Paul cu Rom khua a rak phan bal rih lo. Rom khua ah khrihfabu an rak um cang i amah dirhmi an si lo. Rom Khrihfabu zong nih Paul hi an rak thei huaha lo. Paul i aa tinh bikmi cu ahohmanh nih an pal ballonak le thawngṭha an phuan ballonak hmun, Gentiles mi hna sin i thawngtha phuan kha a si. Cucaah, Spain ram ah missionary kal aa tim i cu missionary a kal khawh nak hnga caah cun Rom Khrihfabu hna nih ka bawm hna seih, ti a duh. Cucaah, Rom Khrihfabu zong nih an hngalh, an zumh i, an bochan ve nak ding caah Paul nih a zumhnak le Khrihfa biaknak a hmuhning vialte ciammam tein a ṭial i a kuat hna nak cu a si.

Paul nih a ṭialmi Cakuat hi Biakam Thar chungah uk 13 a um, tiah ruah a si i cu a Cakuat vialte lakah Rom Cakuat hi a tambik le a ṭhabik cem a si. Paul nih midang sin i Cakuat a ṭial tik ah Cakuat ṭialpi hawi (co-senders) a ngei zungzal. Asilole, theihpitu tal a ngei zungzal. Asinain, Rom Cakuat chungah cun amah min pakhat lawnglawng in a kuat hna. Cucaah, Paul nih amah pumpaak te in Khrih Thawngṭha aa fiannak cathluan hrimhrim si seh ti hi a tinhmi a si, tiah zumh a si.

A biatlangpi (Theme)

Rom cakuat chung ah a biapibik cacaang silole a muru  cu Rom 1:17 chung i “Thawngṭha nih cun Pathian nih zeitindah minung kha Amah he aa remter hna ti kha a langhter i Cathiang nih, ‘Zumhnak thawngin Pathian he aa remmi cu an nung lai,’ a ti bang khan, Pathian he i remnak cu a hram in a dong tiang zumhnak thawngin a si,” hi a si. Cun, Rom 3:25b chung ah “Pathian nih cu bantuk in minung he remnak a tuah cu a dinnak kha langhter a duh caah a si. Cu a langhterning cu hitihin a si: hlan lioah cun a lung a sau caah mi nih an tuahmi sualnak kha i hmuhter duh loin a um; cun atu caan ah cun Pathian ding a si kha aa langhter i Jesuh Khrih a zummi paoh kha a luater hna,” tiah kan hmuh. Pathian nih a dinnak a langhter. A Dinnak nih miding ah a kan canter. Cucaah, Rom Cakuat i a biatlangpi zong “Pathian he i Remnak” asiloah “Pathian Dinnak” tiah taar khawh a si.

“Rom Cakuat rel cu Biaceih Zung chung i luh bantuk a si (When you study Romans, you walk into a courtroom)” an ti. Cucaah, Biaceih Zung chung ah hmanmi biafang pawl (tahcunhnak ah nawlbia, sualnak, biakhiahnak, sualphawt, thiamcoh, le remnak tibantuk) tampi a hman. Biaceihnak zung chung ahcun biaceihtu (judge) nih an ram chung phung ning tein bia a ceih. Pathian Biaceihnak Zung ahcun Pathian nih a dinfelnak in bia a ceih. Cuticun, Judah mi an si ah Jentail kan si ah mi vialte cu Pathian hmai ah a dingmi hohmanh kan um lo.  Asinain, Pathian nih khuaruahar a vel thawng in khamhnak lam a kan serpiak i cu cu Jesuh Khrih thihnak le a thisen thawng in ngaihthiamnak le remnak a sernak khan a si. Cu ngaihthiamnak le remnak cu zumhnak thawng lawnglawng in hmuh khawh a si.

Paul nih “Nawlbia” (laws) zulhnak thawng in khamhnak hmuh khawh a si lo, tiah a ti lengmang mi hi ram uktu hna nih nawlbia (human laws) an sermi zulh he a sullam aa khat lo. Ram uktu cozah nih nawlbia an sermi cu zulh khawh a si. US cozah nih an sermi nawlbia cu ramchungmi dihlak nih zulh a herhmi a si. Biaceihtu zong minung an si i a zulh zong kan zulh khawh. Asinain, Paul nih a chimmi “Nawlbia” cu Pathian nawlbia kong a si i biaceihtu zong Pathian a si. Pathian nih cun minung thinlung muru chung tiang in bia a ceih. Cucaah, minung nih tling tein zulh khawh a si lo. Martin Luther nihcun, “Nawlbia cu thlarau thil a si (the law is spiritual),” tiah a ti.  “Nawlbia cu taksa thil si sehlaw tuahnak thawng in zulh khawh le tlamtlinh khawh a si ko hnga. Asinain, nawlbia cu thlarau thil a si ca ah minung thinlung muru chung in a luangmi a si lo ahcun zeitikhmanh ah tlam a tling kho lo. Mah cu Pathian Thlarau thawng lawng in a cang khomi a si. Cu Thlarau nihcun, ṭih ruang le hnek ruangah siloin, thinlung chung in, mah lungtho tein, Pathian nawlbia haalnak le zulh duhnak a ngeihter. Cu lawnglawng nihcun Pathian nawlbia cu a zulh khawh… Cucaah, zumhnak thawng lawnglawng in miding ah kan cannak cu, Pathian nawlbia zulh duhnak lung a kan ngeihtertu Thlarau cu zumhnak thawng lawnglawng in hmuh khawhmi a si ca ah a si,” tiah a ti.

 

Rom Cakuat a tungtlang (Structure)

  • Biakhmaithi: (1:1-15)

  •  Minung nih khamhnak a herh (1:18 – 3:20)

  • Pathian nih Khamhnak lam a ser (3:21-4:25)

  • Khrih chungah nunnak thar (5:1-8:39)

  • Pathian timhnak chungah Israel (9:1-11:36)

  • Khrihfa ziazia (12:1-15:13)

  • Donghnak le pumpaak biacah (15:14-16:27)

 Cherhchanmi Cauk (Bibliography)

  1. 1. Wiersbe, Warren W. BE RIGHT: How To be right with God, yourself, and others (Colorado Springs: David C Cook, 1977)

  2. 2. Wright, N.T. Simply Good News: Why the Gospel is news and what makes it good (New York: HarperCollins Publishers, 2011)

  3. 3. Sakenfeld, Katharine Doob, General Editor. The New Interpreters’ Dictionary of the Bible D – H Volume 2 (Abingdon Press: Nashville, 2007

  4. 4.       Preface to the Letter of St. Paul to the Romans by Martin Luther, 1483-1546